مقدمه

در نشستی علمی و مشترک که توسط اندیشکده کسب‌وکارهای خانوادگی دانشگاه تهران و انجمن ترویج کسب‌وکارهای خانوادگی در تاریخ ۷ اسفند ۱۴۰۳ برگزار شد، استاد دکتر محقق داماد، حقوقدان برجسته و پژوهشگر حوزه دین، به بررسی ارتباط میان حکمت قرآنی، سنت‌های فقهی و ساختارهای پایداری خانوادگی پرداختند. این سخنرانی با هدف بازخوانی مفاهیم دینی برای طراحی مدل‌های حکمرانی خانوادگی نسل به نسل، برای اعضای شرکت‌های خانوادگی، مشاوران حرفه‌ای و متخصصان دانشگاهی ایراد گردید.

نقش خانواده و مبانی اقتصادی در اسلام

دکتر محقق داماد در ابتدای سخنان خود به نقش بنیادین نهاد خانواده در شکل‌گیری تمدن‌ها اشاره کردند. ایشان تأکید داشتند که در اسلام، مفاهیمی نظیر کار، اعتماد، مسئولیت و توزیع عادلانه، پایه‌های نظم اقتصادی و اجتماعی را تشکیل می‌دهند و کسب درآمد مشروع برای مؤمنان دارای معنای الهیاتی است. ایشان با استناد به آیات قرآنی، حفظ ارتباطات خویشاوندی (صله رحم) را ستون اصلی پایداری درون خانوادگی معرفی کرده و افزودند که فعالیت اقتصادی خانوادگی محور نظام اقتصاد اسلامی است.

وصیت و ثلث؛ ابزاری برای برنامه‌ریزی و انتقال ارزش‌ها

استاد محقق داماد با مرور احکام قرآنی مرتبط با وصیت، تصریح کردند که امکان وصیت تا سقف یک سوم دارایی، فرصتی برای تنظیم روابط مالی، تعیین مأموریت‌های خاص خانوادگی و ایجاد بنیان‌های اخلاقی در نسل‌های بعدی است. ایشان استفاده هوشمندانه از این ابزار را راهی برای انتقال ارزش‌ها در کنار دارایی‌ها دانستند و جایگاه وصیت در زمان حیات افراد برای سیاست‌گذاری اقتصادی در خانواده و جامعه را پراهمیت خواندند.

وقف و حبس؛ ابزارهای حکمرانی مالی و میراث فرهنگی

بخش محوری سخنرانی به نقش وقف اختصاص داشت. دکتر محقق داماد میان وقف (با جنبه عمومی) و حبس (با منافع فردی یا خانوادگی) تمایز قائل شدند. ایشان به وقف ذری (اولادی) به عنوان نهادی شناخته شده در فقه شیعه اشاره کرده و آن را ابزاری کارآمد برای حفظ انسجام مالی، انتقال منظم مالکیت و تقویت مسئولیت اجتماعی در نسل‌های آینده خانواده‌ها معرفی نمودند. توصیه شد که خانواده‌های کارآفرین با ترکیب ظرفیت‌های فقهی وقف اولادی و قانون تجارت، سازمان‌های کارآمدی با مدیریت اعضای خانواده برای تداوم فعالیت‌های شرکت در نسل‌های مختلف ایجاد کنند. همچنین، ترکیب وصیت و وقف می‌تواند نیات خیر افراد را برای فعالیت‌های نیکوکارانه، به‌ویژه حمایت پایدار از نهادهای علمی و فرهنگی، منسجم و نهادینه سازد.

انسجام خانوادگی و صله رحم؛ سرمایه حیاتی

دکتر محقق داماد بار دیگر بر اهمیت انسجام درون خانوادگی و پیوندهای خویشاوندی به‌عنوان عوامل دوام و موفقیت کسب‌وکارهای خانوادگی، به‌ویژه در زمان انتقال قدرت و ثروت بین نسل‌ها، تأکید کردند. ایشان مفاهیم قرآنی را دستورالعملی برای خانواده‌های کسب‌وکار در تنظیم نظام‌های ارتباطی و اخلاقی دانستند.

احیای نهاد وقف به زبان امروز

در پایان، پیشنهاد شد که سنت دیرینه وقف، خصوصاً وقف ذری، در قالب‌های نوینی مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری خانوادگی، بنیادهای خانوادگی وقفی، شرکت‌های وقفی یا تراست‌های خانوادگی بازطراحی شود. این قالب‌ها می‌توانند مأموریت‌های اقتصادی، اجتماعی و تربیتی خانواده را در بلندمدت حفظ کرده و روند انتقال جانشینی در شرکت‌های خانوادگی را تسهیل نمایند.

پیشنهادهایی برای خانواده‌های صاحب کسب‌وکار

خلاصه پیشنهادهای مطرح شده در این نشست برای خانواده‌های کارآفرین عبارتند از:

• توسعه وقف اولادی برای انتقال امن دارایی‌ها، کاهش اختلافات بین نسلی و حفظ انسجام مالی خانواده

• استفاده از وصیت در چارچوب شرعی برای تنظیم مسئولیت‌ها، مأموریت‌ها و توازن میان وراث

• تثبیت فرهنگ صله رحم از طریق نهادینه‌سازی ارزش‌ها و راه‌اندازی ساختارهای گفت‌وگومحور

• طراحی بنیادهای وقفی خانوادگی برای ترکیب سرمایه‌گذاری، مسئولیت اجتماعی و پایداری نسلی

 

این سخنرانی بازتابی از ظرفیت‌های فقه اسلامی برای طراحی ساختارهایی پایدار، اخلاق‌محور و پاسخگوی نیازهای دنیای امروز بود. انجمن ترویج کسب‌وکارهای خانوادگی ضمن قدردانی از استاد محقق داماد، در تلاش است تا این مفاهیم را در دستور کار آموزشی، مشاوره‌ای و سیاست‌گذاری خود قرار دهد.